Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği / Hisba and Muhtasib in Abbasid Period: The Case of Baghdad

Authors

  • Mustafa Hizmetli Bartın Üniversitesi, Edebiyat fakültesi, Tarih Bölümü

DOI:

https://doi.org/10.7596/taksad.v6i6.1219

Keywords:

Abbasiler, Hisbe, Muhtesib, Bağdat, Pazar, Denetim, Abbasids, Baghdad, Bazaar, Inspection.

Abstract

Abstarct

The scope of the Hisbe organization started to expand during the Abbasid period and the term Muhtesip began to be used for manager of market responsibilities. The second caliph of Abbasid Abu Jaffer al-Mansur and his son Al-Mahdi-Billah made the appointment of Muhtasib and paid attention to supervision and control of markets. The main duties of Muhatasips, ranging from control of work of professionals and the artisans to keep check and balance and reporting to caliph, ere as follows: control of the measures and scales and complaints about them, taking measures against fraud and forgery in production and sale, monopoly and obsession to control the prices, to prevent counterfeiting, to ensure that the order and cleanliness of streets and to prevent violations that will narrow the streets and streets from the houses and shops and cause traffic flow to be distressed. A variety of sanction and punishment authorities were assigned to assist Muhtasibs for fulfilling their duties to such a wide range of tasks.

Present study explores the criteria of duties of Muhtasibs who were responsible for Hisbe organization as part of Abbasid Judicial Organization, as well principles of punishment, dismissal and transfer of Muhtasips under Kada (judgment) and Mazalim (law court). Aside from permanent assistants, there were other members of organizations known as Emin and Arif who were responsible for further provision of assistance and support to Muhtasips. Moreover, the wage and administrative structure of the muhtasib and its supporters and the reputation and image of them is also discussed in this paper.

Öz

Abbasiler döneminde hisbe teşkilatının görev alanı genişlemiş, pazar sorumlusu yerine muhtesip kavramı kullanılmaya başlanmıştır.  Abbasilerin II.  Halifesi Ebû Cafer el-Mansûr ve oğlu el-Mehdî-Billah dönemlerinde muhtesib atamasının yapıldığı ve çarşı pazarların denetim ve kontrolüne özen gösterildiği bilinmektedir. Meslek ve sanat erbabının denetiminden devlet memurlarının görevlerini yapıp yapmadıklarını kontrol edip halifeye bildirmeye kadar geniş yetkilere sahip olan muhtesiplerin görev alanına giren başlıca konular şunlardır: Ölçü ve tartıların kontrolü ile bunlarla ilgili şikâyetlerin takibi, imal ve satışta hile ve sahteciliğe karşı tedbir almak, tekelciliği ve istifçiliği önlemeye çalışmak, fiyatları kontrol etmek, kalpazanlığı engellemek, cadde, sokak ve pazaryerlerinin düzen ve temizliğine özen gösterilmesini sağlamak, ev ve dükkânlardan cadde ve sokakları daraltıp trafik akışını sıkıntıya sokacak ihlalleri önlemek. Bu kadar kapsamlı görevleri üstlenen muhtesiplere görevlerini yerine getirirken kullanacakları çeşitli yaptırım ve ceza yetkileri verilmişti.

Çalışmada kazâ ve mezâlimle birlikte, Abbasi adli teşkilatını oluşturan hisbe teşkilatının sorumlusu olan muhtesiblerin tayin ve azilleri ile cezalandırılmaları konusunda hangi kriterlerin esas alındığı, görev ve yetki alanları konuları da ele alınmaktadır. Faaliyet alanı esasen çarşı-pazarın denetimi ile genel ahlakın korunması ve kamu hizmetlerinin aksamadan yürütülmesini denetleme üzerinde odaklanan hisbe teşkilatının sorumlusu olan muhtesibin görevini ifası sırasında yardım ve hizmetlerinden faydalandığı asli yardımcı ve vekillerden başka, “emin” ve “arif” unvanlı uzmanlıklarından yararlanılan görevliler de teşkilatın diğer üyelerini oluşturmaktaydı. Muhtesib ve yardımcılarının aldıkları ücret ile idari yapı ve halk nezdindeki itibar ve imajları da makalede vurgulanan diğer konuları oluşturmaktadır. 

References

Buckley, R. P. (1992). “The Muhtesib”, Arabica, XXXIX/1, Leiden, 59.

Cahen-Talbi, “Hisba”, EI, (new edition), III, 487.

Cahiz (1323). el-Buhalâ, (nşr. Sasi), Kahire: el-Matbaatü’l-Cumhur.

Ebu Ubeyd, Kasım, el-Emval, Halil Muhammed Herras, Beyrut: Dârü’l-Fikr.

ed-Dûrî (1974). Abdülaziz Tarihu’l-Irak el-İktisadî, Beyrut.

Ed-Dûrî (1988). Asru’l-Abbasî el-Evvel, Beyrut.

El-Fâsî, Abdurrahman (1984). Huttatü’l-Hisbe fi’n-Nazar ve’t-Tatbik ve’t-Tedvin, Fas.

el-Ferrâ (1938). Ahkamu’s-Sultaniyye, (nşr. el-Fıkı), Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.

el-Halebî, İnsanu’l-Uyûn fi sireti’l-Emîn ve’l-Me’mûn (es-Sîretü’l-Halebiyye), Beyrut: Dârü'l-Maârif, ts.

el-Makdisî (1962). el-Bed’ ve’t-Tarih, (naşir C. I. Huart), ofs. Tahran: Mektebetü’l-Esedi.

El-Maverdî, Ahkamu’s-Sultaniyye, Kahire: Darü’l-Hadis.

es-Sabî (1990). el-Vüzera, Beyrut: Dârü'l-Fikri'l-Hadis.

es-Sakatî (1931). Ebû Abdullah Kitab fî âdâbi’l-hisbe, (G.-S. Colin, E.L. Provençal), Paris.

es-Senâmî, Ömer b. Muhammed b. Avvad (1986). Nisabü’l-İhtisab, (thk. Asiri), Mekke: Mektebetu Talibi’l-Camii.

eş-Şafiî (2001). Kitabü’l-Üm, (thk. A. Muhammed, A. Ahmed, Ma’saravi), Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi.

Gazzâlî (1983). İhyau ulumi'd-din, Beyrut.

Hasan, Hüseyin el-Hac (1992). Hadaretü’l-Arab, Beyrut.

Hasan, İbrahim Hasan (1991). Tarihü'l-İslâm: es-siyasi ve'd-dini ve's-sekafi ve'l-ictimai, 13. bs. Beyrut: Dârü'l-Cil.

Hatib el-Bağdadî, Tarihu Bağdad, Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.

Hemdanî (1961). Tekmiletu Tarihi’t-Taberi, Tahran.

Hitti (1980). İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul: Boğaziçi.

Hizmetli, Mustafa (2012). Tarihte Şehir ve Pazar, Ankara: Araştırma.

Hizmetli, Mustafa (2011). Endülüs’te Hisbe Teşkilatı, Ankara: TDV.

İbn Abdilberr (1995). el-İstiab fî ma'rifeti'l-ashab, (thk. Muavvaz-Abdülmevcud, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.

İbn Abdirabbih (1968). Ikdü’l-Ferid, Kahire: Lecne.

İbn Haldun (1995). Mukaddime, (thk. Cüveydî), Beyrut.

İbn Hallikan (1978). Vefeyat, (thk. Abbas), ofs. Beyrut: Dâru Sadır.

İbn İzarî (1951). el-Beyanü’l-Muğrib fî Tarihi’l-Mağrib, (E.L. Provençal- G.-S. Colin), Leiden.

İbn Kesir (1997). el-Bidaye ve’n-Nihaye, (thk. A. et-Türki), Cize: Hicr.

İbn Manzur (1405). Lisanü’l-Arab, Kum.

İbn Sa’d (1968). Tabakatü’l-Kübra, (nşr. Abbas), Beyrut: Dâru Sadır.

İbn Saîd (1964). el-Muğrib fî Hule’l-Mağrib, (thk. Şevki Dayf), Kahire.

İbnu’l-Uhuvve (1938). Mealimü'l-kurbe fî ahkâmi'l-hisbe, (terc. ve tsh. R. Levy), London: Messrs Luzac & Co.

İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-taleb fi Tarihi Haleb, (thk. Zekkar), Beyrut: Dârü'l-Fikr, ts.

İbnü’l-Cevzî (1992). el-Muntazafî tarihi'l-müluk ve'l-ümemm, (Ata) Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.

İbnü’l-Esîr (1997). el-Kâmil fi't-tarih, (Tedmürî), Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-Arabiyye.

İbnü’l-İmad (1993). Şezeratü’z-Zeheb fî ahbari men zeheb, (thk. Arnaut) Beyrut: Dâru İbn Kesir.

İbnü'l-Kıftî (1326). Ahbaru’l-Hükemâ, Kahire.

Kalkaşendî (1987). Subhu’l-‘Aşâ fî sınaati'l-inşa, (thk. Şemseddin), Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.

Kallek, Cengiz (1998). “Hisbe”, DİA, XVIII, 133.

Kallek, Cengiz “Müzayede”, DİA, XXXII, 236-238.

“İhtikâr”, DİA, XXI, 560-565.

Kâtib Çelebi (1941). Keşfü’z-zunûn an esami'l-kütüb ve'l-fünun, (Yaltkaya-Bilge), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.

Kavakçı, Yusuf Ziya (1975). Hisbe Teşkilatı: Bir İslam Hukuk ve Tarih Müessesesi olarak Kuruluş ve Gelişmesi, Erzurum.

Kazıcı, Ziya (1987). Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, İstanbul.

Kettanî, Teratibü’l-İdariyye, Beyrut ts.

Makrîzî, (1967). en-Nukudü'l-İslâmiyye (Şüzûru’l-Ukud), (thk. Bahrülulum), Necef: el-Mektebetü'l-Hayriyye.

Makrîzî, el-Hıtatü’l-Makriziyye, Beyrut: Daru Sadır, ts.

Miskeveyh (1914). Tecaribü'l-ümem, (neşr, Amedroz), Kahire: Matbaatü'ş-Şeriketi't-Temeddün.

Müdevver, Cemil Nahle (1935). Hadaretü’l-İslam fi dari’s-selam, Kahire: Matbaatü’l-emiriyye,

Sabî, el-Muhtâr min resaili Ebî İshak es-Sabi, (haşiye Emir Şekib Arslan), Beyrut: Dârü'n-Nehdati'l-Hadise, ts.

Safedî (1969). el-Vafi bi'l-vefeyat, (İhsan Abbas), 2. bs. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.

Samerrai, Hüsameddin (1983), el-Müessesatü'l-idariyye fi'd-devleti'l-Abbasiyye, 2. bs. Mekke: Dârü'l-Fikri'l-Arabi.

Sem’anî (1988). Ensâb, (thk. Barudi), Beyrut: Dârü'l-Cinan,

Strayer, Joseph R. (1989). “Muhtasib”, Dictionary of The Middle Ages, NewYork, VIII, 527.

Sûlî, Ebu Bekir (1983). Ahbârü'r-Râzî-Billah ve'l-Müttaki-Lillah (el-Evrâk), (thk. J. H. Dunne), 3. bs. Beyrut: Dârü'l-Mesire.

Suyûtî, Tarihu’l-Hulefâ, Beyrut: Dârü’s-Sekafe, ts.

Şeyzerî (1946). Nihâyetü’r-rütbe fî talebi’l-hisbe, (nşr. el-Arînî), bi-eşraf M. M. Ziyade, Kahire.

Taberî (1987). Tarih, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut.

Taşköprizâde (1313). Mevzûâtü’l-ulûm, (trc. Kemaleddin Mehmed Efendi), Dersaâdet: İkdam Matbaası.

Tirmizî, Sünen, III, 598.

Veki’, Ahbaru’l-Kudat, Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, ts.

Yahya b. Ömer el-Endelüsî (1975). en-Nazar ve'l-ahkâm fî cemii ahvâli's-sûk, (thk. Abdülvehhab), Tunus.

Yakut el-Hamevî (1999). Mu’cemü’l-Üdeba, Beyrut: Dârü İhyai Türasi’l-Arabî.

Yeniçeri, Celal “Mülamese”, DİA, XXXI, 536-537.

Yeniçeri, Celal “Münabeze”, DİA, XXXI, 563.

Zehebî (1985), Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, (Arnaut-Esed), 3. bs. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle.

Published

2017-12-30

How to Cite

Hizmetli, M. (2017). Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği / Hisba and Muhtasib in Abbasid Period: The Case of Baghdad. Journal of History Culture and Art Research, 6(6), 425-443. https://doi.org/10.7596/taksad.v6i6.1219